سال ١٣٠١ ضرورت لوله کشی آب تهران مطرح و طرح احداث سد بر روی رودخانه های کرج و جاجرود مورد بررسی قرار گرفت. پس از تبعیدرضا شاه از ایران موضوع لوله کشی آب شرب تهران دوباره مطرح شد.در سال ١٣٢٤ بنا به تصمیم هیات دولت، شرکتی با سرمایه ٥٠ میلیون ریال تشکیل شد و در سال ١٣٢٥ مقدمات لوله کشی تهران طی قرار دادی با شرکت خارجی الکساندر گیب منعقد شد. پس از این مرحله در سال١٣٢٨ قانون بودجه اعطای وام به شهرداری جهت لوله کشی تهران را دولت تصویب کرد. براساس تبصره ٢٢ قانون بودجه سال ١٣٢٨، بانک ملی ایران موظف شد تا اعتباری به مبلغ ١٠٠٠ میلیون ریال برای لوله کشی آب تهران بصورت وام در اختیار شهرداری قرار دهد و تاسیسات و اموال لوله کشی آب شهر تهران و درآمد ناشی از حق اشتراک و آب ها و قنوات بعنوان وثیقه این وام بودند. با آماده شدن مقدمات قانونی در ١٨ بهمن ١٣٢٩، عملیات اجرایی آغاز و در سال ١٣٣٣ به بهره برداری رسید.
اما تا سال ١٣٣٣ و به بهره برداری رسیدن لوله کشی آب و بخصوص در دهه ٢٠ كه هنوز در تهران آب لوله كشی وجود نداشت، در هر محله تهران ميرآب‌هایی مسوول تأمين آب مردم محل بودند. مردم تهران با كمك ميرآب‌ها آب را به داخل خانه‌هايشان و نهايتاً آب انبارها هدايت می كردند. تا اينكه فرمان فرمایيان آب شربی را در ميدان توپخانه پشت بانك سپه روبه‌روی شهربانی توسط لوله يا شير فشاری ايجاد كرد كه به نام آب فرمان فرمایيان و سپس به نام آب شاه معروف شد. آب شاه توسط منابع كوچكی كه توسط گاری حمل می شد به در خانه‌های مردم برده می شد و هر 2 سطل، 1 قران فروخته می‌شد.
در اواخردهه ٢٠ شركت ایرانی سيوند كه در تملك انگليسي ها بود، به مدیر عاملی مهندسین کیانی، هدایتی و محتشمی با پيمانكاری به نام كيهانی قراردادی را امضا می كنند كه ٦ ساختمان تلمبه خانه اصلی جهت پمپ آب برای لوله كشی تهران احداث كند.
اين شش تلمبه خانه به ترتيب:
1-منبع آب شماره ١: واقع درجلاليه (كارگر شمالی) روبه روی ميدان اسب دوانی (پارك لاله)
2- منبع آب شماره ٢: واقع در يوسف آباد روبه‌روی كلانتری
3- منبع آب شماره ٣: در بهجت آباد
4- منبع آب شماره ٤: خيابان بهار بالاتر از بيمارستان شهربانی
5- منبع آب شماره ٥: در قصر بيسيم
6- منبع آب شماره ٦: در عشرت آباد
واقع شده بودند. با شروع استخدام کارگران مورد نیاز برای ساخت این منابع از سال ١٣٣٠ در اين شش شعبه نزديك به ٩٠٠٠ كارگر در رشته های بنايی ـ آجرچينی ـ سيمان كاری ـ نجاری ـ آرماتوربندی ـ مكانيكی ـ آهنگری و رانندگی، اداری … مشغول به كار بودند. سنديكای كارگران منبع آب تهران از سال ١٣٢٧ شروع به شكل گيری نمود، كه در سالهای ٢٩ و٣٠ كه فضای بازتری جهت فعاليت سنديكايی در دوران حكومت دکترمصدق پديد آمد به فعاليت گسترده‌ای دست زد. هر شعبه منبع آب دارای يك سنديكای واحد بود كه توسط هيأت مديره ای جدا از ديگر شعبات اداره می شد. از همان سالهای اوليه و شروع و اوج فعاليت سنديكايی در دهه ٢٠ فعالين كارگری چنان تمهيدی را اتخاذ كردند كه تمامی كارگران استخدام شده در هر٦ شعبه منبع آب تهران توسط سنديكا به كارگزينی معرفی و نهايتاً از قبل عضو سنديكا می شدند. به جرأت می توان ادعا كرد كه ١٠٠٪ كارگران شاغل در منبع آب عضو سنديكا بودند. از كاركنان اداری كسی عضو سنديکا نبود ولی علاقمندان به فعالیت های سندیکایی در قسمت اداری كه روابط خوبی هم با سنديكاها داشتند مانند آقای سيروس راستی، از هرگونه کمکی به سندیکای کارگران منبع آب دریغ نمی کردند.
بعد از عضوگیری و انتخابات و تعیین هیات مدیره برای هر سندیکای منبع آب و شکل گیری کمیسیونها ، خواسته های کارگران شش شعبه منبع آب به شرح زیر تعیین گردید
1- هشت ساعت کار 2- تعطیلی روز جمعه با حقوق 3- مرخصی سالیانه با حقوق 4- ایاب و ذهاب 5- لباس کار 6- یک وعده غذا ، 7- اگر چنانچه کارگری بیش از هشت ساعت کار کند ، اضافه کار با احتساب ٣٥٪ در دستور کار هیات مدیره قرار گرفت .
تا زمان شكل گيری و قدرتمندی سنديكا، كارگران روزانه 14 ساعت كار بدون احتساب اضافه كاری کار می کردند. تنها روزهايی كه كارگر كار می كرد دستمزد دريافت می نمود. حتا در تعطيلات رسمی مانند عاشورا نيز دستمزدی به كارگران داده نمی شد. از سال 1327 به بعد، سنديكاهای هر شعبه پس از تأسيس با هم ارتباط گرفته از هر سنديكا نماينده ای جهت اداره و هماهنگی بهتر سنديكاها معرفی شدند.
از منبع شماره ١: آقای حسين ابراهيمی كارگر نجار كه دبير سنديكاي منبع شماره ١ و هماهنگ کننده هر ٦ سندیکای کارگران منبع آب با شورای متحده بود.
از منبع شماره ٢: آقای اسد مارالانی كارگر بنا كه ریيس هيأت مديره سنديكا و مسوول ارتباط با سندیکاهای چیت سازی ، سیلو ، دخانیات و کوره پزخانه به همراه عزیز قندی فعالیت می کردند.
از منبع شماره ٣: آقای حيدر معروفی كارگر بنا كه منشی و مسوول مالی سنديكای منبع شماره ٣ بود.
از منبع شماره ٤: آقايان خرم دبیر سندیکا و اياز كارگر نجار كه عضو هيأت مديره سنديكای منبع شماره ٤ بود.
از منبع شماره ٥: حيدر چشمه شی كارگر نجار كه عضو هيأت مديره سنديكای منبع شماره ٥ بود.
از منبع شماره ٦: رحيم يكرنگی كارگر مكانيك كه عضو هيأت مديره سنديكای منبع شماره ٦ بود.
از فعالين شعبه بهار مي توان از بخشعلی هاشمی كارگر بنا و رحمان محمد نژاد ،حمداله نجفی ،اسرافیل عیوضی ،وهاب پور، عقیل و اعلایی که بعد ها عضو ساواک شد ونبی اله معروفی كارگر سيمان كار كه مسوول كارهای اداری كارگران در وزارت كاروبیمه و مسوول عملیاتی کردن هشت ساعت کار که ، تا تیر ماه ١٣٣١ وجود نداشت ، نام برد.اين‌ها از پايه گذاران اتحاديه سنديكاهای كارگران منبع آب بودند كه به طور شورايی مسایل كارگری را حل و فصل می كردند. البته اين شورا هيچ گاه خود را اتحاديه نناميد. جلسات هیات مدیره در همان محل کار هر منبع تشکیل می شد .این محلها زیرزمینهای بزرگی بود که در حال حاضر مخازن آب می باشد . هیات مدیره روزهای دوشنبه هر هفته بعد از کار روزانه جلسه داشت و در روزهای پنج شنبه هم جلسات عمومی برگزار می کرد .در جلسه عمومی هم دستاوردها وهم خواسته های کارگران بیان شده و نظرات و پیشنهادات اعضا یاداشت شده و در جلسه روز دوشنبه در هیات مدیره پس از بررسی و تصمیم گیری مجدد ، در جلسه روز پنج شنبه به اعضا ارایه و جهت عملیاتی کردن آن رای گیری می شد .
هیات مدیره هر شش سندیکا با انتشار بولتنی خبری که مسایل کارگری در هر شش منبع آب و مسایل کارگری ایران را در بر می گرفت ،درمیان کارگران پخش می کردند. این بولتن خبری توسط کارگران فعال نبی اله معروفی در منبع آب بهار و جلالیه، بخشعلی هاشمی در منبع آب بیسیم و یوسف آباد و بهمن اکبری در منبع آب بهجت آباد و عشرت آباد پخش می شد.
در سال ٣٠ تا ٣٢، قبل از كودتا، ٣ اعتصاب هماهنگ و موفقيت آميز توسط سنديكای كارگران منبع آب تهران در هر ٦ شعبه منبع آب صورت گرفت كه در تیر ماه ١٣٣١ منجر به كاهش ساعات كار از ١٤ ساعت به ٨ ساعت و اضافه كاری با٣٥٪ اضافه دستمزد برای هرساعت اضافه کاری محاسبه گردید. روزهای جمعه و هر تعطيل رسمی جزو روزهای كار به حساب آمد و كارگران حقوق دريافت می نمودند. اين اعتصابات همگی با هماهنگی شورای متحده مركزی و سنديكاهای كارگران دخانيات ، چيت سازی و سيلو انجام مي گرفت كه از حمايت كارگران این ٣ سنديكا برخوردار بودند. اعضای کمیته اعتصاب از کارگران زیر تشکیل شده بود : بخشعلی هاشمی ، عطا معروفی ، عبداله نجفی ، محمد حسین وهاب پور ، نبی معروفی، اسد مارالانی و عزیز قندی که رهبری و مسوولیت اعتصاب را به عهده داشت. عزیز قندی لوله گذار خطوط اصلی آب در منبع آب بود. دریازدهم اردیبهشت سال ١٣٣١ در حقیقت روز ارزیابی نیروهای سندیکایی بود .این جشن کارگری که در منبع شماره ٤ شعبه بهار با هماهنگی هیات تدارکات به سرپرستی سیروس راستی ، حیدر معروفی و رحیم یکرنگی و در پشت بام منابع آب، سازمان یافته بود ، با سخنرانی پی در پی اعضای رهبری سندیکاها و نماینده شورای متحده و با حضور ٣٠٠٠ کارگر شاغل در شعبات منابع آب برگزار می شد. با شعر آقای اسرافیل عیوضی رنگی دیگر گرفت . اسرافیل عیوضی شعری به زبان آذری با این ابیات آغاز کرد :
آتی لار آتی لار آی گوی آتی لار
بیزیم بو وکیل لریمز مجلس ده پولا ساتدی لار
یعنی : وکلای مجلس مردم را به پول فروختند .
و این به معنای آغاز اعتصابات هماهنگ و موفقیت آمیز کارگران منبع آب بود.
يكي از ابتكارات اين سنديكاها تأسيس صندوق تعاون كارگران منبع آب بود . حسین ابراهیمی و حیدر معروفی مبتکر و گرداننده اصلی این صندوق بودند، كه دفتر آن در خيابان فردوسی نبش فروشگاه فردوسی داخل كوچه در ساختمان 5 طبقه ای قرار داشت. كارگران با پرداخت ٣٪ از حقوق خود عضو صندوق تعاون شده و در صورت بيماری از طرف صندوق به درمانگاه يا پزشكان معرفی می شدند. هزينه روزهای بيكاری و درمان آنها توسط صندوق تعاون پرداخت می شد.
از دیگركارهای سنديكای كارگران منبع آب تهران حمايت از اعتصاب ١٠ روزه كارگران كوره‌پزخانه‌های تهران بود. كارگران كوره‌پزخانه‌ها توسط سنديكای خود كه دبيرش آقای آقازاده بود خواستار افزايش ٢٥٪ دستمزدها و اجرای قانون بيمه‌های اجتماعی بودند. در ٦/٤/١٣٣٢ اعتصاب كارگران كوره‌پزخانه‌ها شروع و متعاقب آن روز بعد اعتصاب كارگران کارخانه كوره‌سوزان اتفاق افتاد که در پی عدم قبول خواست های سنديكای كارگران كوره‌پزخانه‌ها بود. روز ١٠/٤/٣٢ وزارت كار پيشنهاد١٥٪ اضافه حقوق را اعلام و از كارگران خواست كه به سر كار خود بازگردند. با چانه‌زنی سنديكای كارگران كوره‌پزخانه‌ها در روز ١٥/٤/٣٢ كارگران كوره‌پزخانه‌ها با پذيرفتن٢٠٪ اضافه دستمزد و حق بيمه و كارگران کارخانه كوره‌سوزان با توافق با وزارت كار مبنی بر ٢٥٪ اضافه دستمزد به اعتصاب خود پيروزمندانه خاتمه دادند.
در اين ١٠ روز اعتصاب، سنديكای كارگران منبع آب با جمع آوری خواربار و پول و رساندن آن به كارگران اعتصابی كوره‌پزخانه، حمایت خود را از این اعتصاب اعلام داشت و همچنین با هماهنگی سنديكای كوره‌پزخانه‌ها، سيلو، دخانيات، چيت سازی و سنديكای بنايان با نوشتن نامه‌ای خواستار ملاقات با دكتر محمد مصدق و بازگويی مشكلات را داشتند كه مورد قبول واقع نشد. اما كارگران سنديكای منبع آب با روی هم گذاشتن قران قران پول، تلگراف‌های متعددی به دولت زدند و از خواسته های سنديكای كارگران كوره‌پزخانه و اعتصاب آنها حمايت كردند. مضمون يكی از اين تلگراف‌ها به شرح زير می باشد:
جناب آقای دکتر محمد مصدق ! ما كارگران منبع آب تهران از اعتصاب كارگران كوره‌پزخانه‌ها حمايت كرده و از اينكه حقوق كارگران كوره‌پزخانه مورد التفات واقع نمي شود و در دولت شما هنوز بايد كارگران ١٤ ساعت در شبانه روز كار كرده و روزهاي تعطيل را از حقوق محروم باشند و از رفاه و آسايش و بيمه محروم باشند، مورد اعتراض ما مي باشد. با اعتصاب كارگران كوره‌پزخانه آجر مورد نياز جهت كارهاي ساختماني منبع آب تهران فراهم نشده و عنقريب موجب بي كاري ماكارگران را فراهم خواهد آورد. چنانچه با خواستهاي آنها موافقت نشود، بي‌كاري و اخراج دامن گير ما خواهد شد.
كارگران منبع آب تهران
در سالهای نخست وزیری آقای دکترمحمد مصدق کارگران و سندیکاها کمتر دست به اعتصاب می زدند. اعتصاب کوره پزخانه ها و کارخانه کوره سوزان در حقیقت اعتصابی برعلیه سود جویی کارفرمایان طماع بود نه دولت محمد مصدق.
يك ماه و نيم بعد از اين اعتصاب، كودتاي ٢٨ مرداد رخ داد. در روز ٢٨ مرداد پس از آنکه خبر هایی مبنی بر تظاهرات چاقو کشان و رجاله ها به منبع آب خیابان بهار رسید،هیات مدیره سندیکا با تعطیل نمودن کار به همراهی جمعی از کارگران به سمت توپخانه و سپس به سمت خانه دکترمصدق به راه افتادند.آنچه که انتظارش نمی رفت رخ داده و خانه دکترمصدق به دست رجاله ها وچاقو کشان شهر افتاده بود.متاسفانه از روزهای ٢٥ مرداد تا ٢٨ مرداد به دلیل بازداشت هایی که توسط فرمانداری نظامی صورت گرفته بود بخش زیادی از فعالین و کادرها و مسوولین بخش های کارگری دستگیر و ارتباطات کارگری بسیار ضعیف شده بود.به همین دلیل مسولین سندیکا نتوانستند اخبار صحیحی را از آنچه در حال وقوع بود دریافت کرده دست به واکنش مناسب بزنند.
اعضاي هيأت مديره قبل از آنكه حكومت كودتا به سراغ آنها برود از محل كار خود متواري شدند. در روز ١/٦/٣٢ نظاميان با ٢ كاميون سرباز، ١ كامانكار از نظاميان زبده و١ جيپ كه حامل سرهنگ جاويدپور بود به منبع آب شماره ٤ خيابان بهار آمده و منبع آب را اشغال كردند. درب ورودي را بسته و شروع به صدا كردن کارگران مورد نظر كردند. در همين حال نماينده وزارت كار نيز جهت صورت قانوني دادن به اخراج كارگران با يك تاكسي وارد منبع آب شد. كارگران فعال سندیکایی را بدون پرداخت هيچ گونه مزايا و تنها محاسبه حقوق روزهاي كار را و پس از پرداخت از درب بيرون مي كردند. از فعالين بسیار شناخته شده سنديكايي اول نجفی و سپس حمداله وهاب پور، عطااله معروفی و نبي معروفي و بخشعلي هاشمي را با ضرب و شتم از داخل اتاق اداري به سمت كاميون بردند كه در نتيجه ضربات وارده نبي معروفي بيهوش به داخل كاميون برده شد. كارگران اخراجي كه بارها چنين مسایلي را تجربه كرده بودند با تجمع در مقابل درب ورودي و نشستن در زير درختان خيابان بهار منتظر عاقبت كار ياران سنديكايي خود بودند. بخشي از كارگران منبع آب شعبه بهار را كه ارامنه تشكيل مي دادند و از كارگران فني و ماهر بوده و ساكن خيابان بهار، پس از اطلاع از ضرب وشتم ياران سنديكايي خود با زنان و فرزندان و با هماهنگي ديگر كارگران در جلوي درب ورودي صف كشيده و كارگران را دعوت به نشستن كردند تا مانع خروج وبه زندان بردن ياران سنديكايي خود شوند. سرهنگ جاويدپور با اطلاع از تجمع كارگران و نشستن روي زمين و احتمال زدو خورد در آن برهه زماني، پس از بردن كارگران بازداشتي به دفتر اداري و محاسبه حقوق شان، اين پنج كارگر سنديكايي را آزاد نمود.
كارگران براي آخرين بار همگي با دوستان بازداشتي تازه آزاد شده به پارك شهر رفتند و در مورد آينده صحبت كرده و سپس به دنبال سرنوشت خود پراكنده شدند.
بعد از ٢٨ مرداد سال ١٣٣٢ سندیکاهای شش منبع آب تا اواخر سال ١٣٣٣ به طورمتفرقه فعالیت می کرد که با نظامی شدن محیط کار ، با افول حرکتهای سندیکایی روبرو هستیم .
اعضاي اصلي اتحاديه سنديكايي كارگران منبع آب تهران، حسين ابراهيمي، اسد مارالاني، حيدر معروفي، اياز، حيدر چشمه شي، رحيم یک رنگي هيچ گاه فعاليت سنديكايي نكردند و به شهرستان ها پناه بردند.
اما آنچه كه رژيم شاه نمي پنداشت، اتفاق افتاد. حمداله وهاب پور، نبي معروفي ، بخشعلی هاشمی در دهه چهل از فعالين سنديكاي كارگران بناهاي تهران بودند و تا سال 1362 در این سنديكا به فعاليت هاي كارگري و سنديكايي خود ادامه دادند.
مازیار گیلانی نژاد
تکمیل شده در بیست مهر ١٣٩٢
موارد تکمیلی تاریخچه
در سال ۱۳۲۹ طرح اوليه لوله کشي تهران براي جمعيتي معادل نهصدهزار نفر به مرحله اجرا درآمد و دو خط لوله فولادي به قطر ۴۰ اينچ و با ظرفيت ۲۴۲۰۰۰ متر مکعب در شبانه روز براي انتقال آب از آبگير بيلقان به اولين تصفيه خانه تهران (جلاليه) در نظر گرفته شد. بهره برداري از خط اول خطوط لوله فولادي و تصفيه خانه جلاليه در سال ۱۳۳۴ آغاز گرديد.
١٣٢٥– لوله کشی تهران با شرکت خارجی الکساندر گیب منعقد شد که این شرکت طرح لوله کشی آب تهران را بر مبنای پیشبینی جمعیت ١٣٧٦ هزارنفر و وسعت ٥٧٠ کیلومترمربع با مصرف سرانه ١٥٠ تا ٣٠٠ لیتر در شبانه روز تا افق ١٣٥٩ ارائه داد.
١٣٢٩– با آماده شدن مقدمات قانونی در ١٨ بهمن ١٣٢٩، عملیات اجرایی آغاز و در سال ١٣٣٣ به بهره برداری رسید.
١٣٢٨– قانون بودجه اعطای وام به شهرداری جهت لوله کشی تهران را تصویب کرد. براساس تبصره ٢٢ قانون بودجه سال ١٣٢٨، بانک ملی ایران موظف شد تا اعتباری به مبلغ ١٠٠٠ میلیون ریال برای لوله کشی آب تهران بصورت وام در اختیار شهرداری قرار دهد و تاسیسات و اموال لوله کشی آب شهر تهران و درآمد ناشی از حق اشتراک و آب ها و قنوات بعنوان وثیقه این وام بودند.
١٣٣١- قانون لوله کشی آب تهران تصویب ونگهداری بر عهده شهرداری بود
از مجموعه خاطرات کارگران پیش کسوت سندیکایی آب و ساختمان