اشاره: سه برادر کشاورز در زمانی که سوار بر تراکتور از سر زمین زراعی به خانه بازمی‌گشتند، بر روی مین سنگین در مسیر راه می‌روند و به دنبال انفجار، یکی از آنها به شدت زخمی و دو برادر دیگر جانشان را از دست می‌دهند.
حادثه در منطقه آلواتان سردشت در استان آذربایجان غربی در روز پنج‌شنبه 13 خردادماه 1395 (دوم ژوئن 2016) روی داده است و تاکنون هیچ‌یک از نهادهای مسوول نسبت به وقوع این حادثه واکنشی نشان نداده‌اند.
از آنجا که این منطقه نزدیک به پنج سال پیش به عنوان منطقه پاکسازی شده اعلام شده است، اهمیت این انفجار به جز تلفات انسانی اعلام هشداری جدی برای حوادث احتمالی پیش رو و افزایش تعداد قربانیان انسانی است.
«علیزاده» نماینده مرکز مین‌زدایی در استان آذربایجان غربی در سال 1390، در جریان اعلام پاکسازی این منطقه از هر نوع مین و مواد منفجره (UXO) با اتهاماتی همچون فساد مالی و اختلاس و محاکمه و در نهایت زندان روبرو شد. او پس از مدت کوتاهی از زندان آزاد و از مجموعه اتهامات نیز تبرئه و پرونده نیز در دادگاه مختومه اعلام شد.
در گزارش پیش رو ابعاد مختلف این حادثه از دیدگاهی فنی و تخصصی، با توجه به استانداردهای بین‌المللی مین (IMAS) بررسی می‌شود و در ادامه مسوولیت‌های نهاد ملی مین (مرکز مین زدایی) مرور و راهکارهای پیشنهادی علمی و عملی درباره این حادثه و حوادث احتمالی پیش رو ارائه می‌شود.
نهاد ملی مین، باید و نبایدها
در ابتدا فرض را بر این می‌گذاریم که مرکز مین‌زدایی به عنوان نهاد ملی مین، به هیچ شکلی این مناطق را اعلام اتمام پاکسازی نکرده است؛ این در حالی است که در آذربایجان غربی و استان‌های کردستان و کرمانشاه اعلام شده که پاکسازی آن به پایان رسیده است، اما برای بررسی مسوولیت‌های نهاد ملی مین در تمام نقاط آلوده در جهان، این موضوع را فعلا نادیده گرفته و در ادامه به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت.
این بررسی فنی براساس استانداردهای پاکسازی تدوین شده در متمم 2 استانداردهای جهانی تدوین شده در آخرین نسخه به‌روزرسانی شده در سال 2013 است. در این دستورالعمل جهانی (IMAS) بخش 7.11 در مورد مسوولیت کارفرما در بند ب این بخش توضیح داده شده است که: مناطق خطرناک باید براساس وجود و قابل اعتماد بودن اطلاعات و مستقیم یا غیرمستقیم بودن شواهد برای هر خطر، به دو دسته خطرناک مشکوک (SHA) و خطرناک قطعی (CHA) تقسیم‌بندی شوند. مناطقی که فقط شواهد غیرمستقیم مبنی بر وجود مین دارند باید مناطق خطرناک مشکوک نامیده شوند. مناطقی که شواهد مستقیم مبنی بر وجود مین دارند باید مناطق خطرناک قطعی نامیده و برای هر منطقه علامت‌گذاری مناسب تهیه شود.
این در حالی است که در حادثه منطقه سردشت و بسیاری حوادث مشابه، هیچ‌گونه اطلاع‌رسانی و یا ثبت علامت صورت نگرفته و همچنین در همان استانداردها در بخش 8.1 به صراحت توضیح داده شده است قبل از اتمام و اعلام اتمام پاکسازی و تحویل زمین آلوده باید این زمین تا مدت‌ها تحت نظر گرفته شود و اطمینان حاصل کرد که هیچ شواهدی دال بر آلودگی در زمین نیست، بعد به مراجع ذی‌ریط و مردم و ساکنین محلی اعلام نمود که این منطقه پاک و قابل تردد است در این موارد هیچ‌گاه این قوانین نه اجرا شده و نه پس از رخ دادن حوادث نسبت به علامت‌گذاری دوباره یا پاکسازی مجدد اقدام شده است.
مرکز مین‌زدایی که ریاست آن برعهده سردار امیر احمدی است، در همه حوادث رخ داده هیچ توضیحی در این موارد نداده و مسوولیت این حوادث را در سکوت و بی‌خبری و عدم رسیدگی به حادثه بعدی پیوند داده است.
در نشست بیست و هشتم شورای حقوق بشر در ژنو، جمهوری اسلامی پیشنهاد پاکسازی اصولی میادین مین را از طرف کشور بوسنی (که خود یکی از کشورهای آلوده است) را پذیرفت. این پیشنهاد، یکی از ۲۹۱ پیشنهاد در راستای بهبود وضعیت حقوق بشر در ایران بوده که جمهوری اسلامی آن را قبول کرد؛ اما تاکنون هیچ نشانه‌ای از بهبود وضعیت در مناطق آلوده علی‌رغم سپری شدن بیش از یک سال از قبول این پیشنهاد دیده نشده است.
راهکارهای پیشنهادی
برای کاهش میزان قربانیان مین می‌بایست نهاد ملی مین با تغییرات گسترده در مدیریت و گماردن افراد صاحب فن و متخصصین را در سطوح مدیریتی حسن نیت خود را در پیش‌برد امر پاکسازی به اثبات برساند.
1- نهاد ملی مین باید تضمین نماید که نیازهای آموزش خطر مین با تسهیل و هماهنگی و نظارت در جمع‌آوری اطلاعات مطابق با استانداردهای بین‌المللی صورت گیرد.
2- باید یک مرکز اطلاعاتی راه‌اندازی شود. این بانک اطلاعاتی باید در برگیرنده‌ی اطلاعات کامل و جامع از وضعیت منطقه، اطلاعات بخش‌های دیگری مانند بهداشت و رفاه را در برگیرد تا برای مربیان آموزشی کار آموزش آسان‌تر گردد. هم‌اکنون به علت وجود دلایل بسیاری از قبیل امنیتی بودن آمار مصدومین و مجروحین، هیچ‌کدام از آموزش‌دهندگان در این سطح قرار ندارند و آموزش خطر مین به صورت رندوم (تصادفی) صورت می‌گیرد که این امر نه کافی و نه لازم است.
3- سازمان‌هایی که آموزش خطر مین (MRE) را برعهده دارند، می‌بایست تمام شرایط فوق را برابر با استانداردهای آیمس و استانداردهای بومی (در ایران هیچ استاندارد بومی وجود ندارد) را مطابقت داده و سنجیده و کم و کاستی‌های آن را جهت آموزش اصولی و پایین آوردن تلفات، به واسطه‌ی آموزش صحیح در یک سازمان اطلاعاتی، گردآوری و نسبت به تصحیح و به روزآوری آن اقدام نمایند.
مهم‌ترین راهکار تغییر اساسی در نحوه پاکسازی میادین مین است؛ پاکسازی اصولی و مطابق با استانداردهای پاکسازی، تربیت مسوولان و مجموعه‌های اجرایی زیر نظر مرکز مین‌زدایی توسط سازمان‌های جهانی مانند (GICHD) که در این امر فعالیت می‌کنند و به طور مناسب و مفید نسبت به آموزش عوامل اجرایی در عملیات مین‌روبی اقدام می‌کنند از ضروریات فعلی مرکز مین‌زدایی می‌باشد .
در پایان یادآوری می‌شود مسوولیت تمام حوادث انسانی مطابق با استانداردهای بین‌المللی و حتی مصوبات داخلی نهاد ملی مین کشور بر عهده وزارت دفاع و مرکز مین‌زدایی کشور است.