نخستین روزهای تعطیلات نوروزی، ماموران پلیس یک ماشین مشکوک به حمل مواد مخدر را در مسیر داراب به فسا در استان فارس، مورد تعقیب قرار دادند. حین تعقیب و گریز سرنشینان خودرو، محموله‌ای که با خود داشتند را به بیرون از ماشین پرتاب کردند.
فردای آن روز مردم و مسافرانی که از ماجرا با خبر شده بودند، برای پیدا کردن مواد مخدر دور ریخته شده به محل رفتند. عکس‌هایی که در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده، جمعیتی را نشان می‌دهد که در طول جاده، مشغول جمع کردن تریاک از روی زمین هستند.
این علاقه‌مندی به تریاک در ایران از کجا می‌آید و چه کارکردهایی دارد؟
محمد، ساکن اصفهان است و ۳۷ سال دارد. او به رادیو زمانه می‌گوید: «همه که تریاک نمی‌زنند ولی می‌شود جلوی همه زد. قبلا پنهان می‌کردند، الان شیشه یک کاری کرده که تریاک محترم شده است. سن استفاده هم پایین آمده. توی دوست و آشناها می‌بینم. ما توی این سن نزده بودیم. بعضی‌ها هم به بهانه دیابت بساط‌شان را همه جا پهن می‌کنند.»
محمد معتقد است آرامش‌بخش بودن این مخدر و حضور در جمع دوستان از دلایل تمایل به آن است: «وقتی تریاک می‌کشی آرامش عجیبی را تجربه می‌کنی. راحت حرف می‌زنی، ضد استرس است. چرت‌های عجیب و غریبش جالب است. اهل تریاک هوای دوست‌های‌شان را دارند. برای همین دور هم جمع می‌شوند. مثل حشیشی‌ها خسیس بازی ندارند. بعضی از دوستانم از تأثیر جنسی‌اش راضی‌اند. معمولا کسی دوست ندارد درباره اعتیاد صحبت کند. آدم‌های اطراف من همه تفریحی‌اند. هیچ‌کس قبول نمی‌کند معتاد شده باشد.»
او می‌گوید: «خرید کردن زحمت دارد. کاسب‌ها اصلا به ادب و شخصیت آدم توجه نمی‌کنند. وقت‌شناس نیستند. معطل می‌کنند و بداخلاق‌اند. گاهی هم جنس بی‌کیفیت می‌دهند، ولی من همیشه دلم برای آن‌ها می‌سوزد. وقتی شنیدم قرار است مجازات اعدام را لغو کنند، خوشحال شدم.»
تریاکی‌های ایران باستان
ایرانیان از دوران باستان با تریاک آشنا بودند. در شعرها، روایت‌های عامیانه و ادبیات فارسی به شکل‌های مختلف به آن اشاره شده است. حتی می‌گویند نوشدارویی که رستم برای درمان سهراب از کیکاووس درخواست کرد، شیره خشخاش یا همان تریاک بود.
اولین گزارش‌های تاریخی درباره مصرف عمومی تریاک اما به دوران صفویه باز می‌گردد.
پس از منع نوشیدن شراب در حکومت شاه عباس اول، گرایش به استفاده از کُوکنار میان دربار و سپاهیان فراگیر شد.
در زمان نادر شاه افشار، روش دود کردن تریاک با سربازانی که از هند باز می‌گشتند به جامعه ایران راه پیدا کرد.
دوره قاجاریه، شاهد رواج گسترده این ماده در میان تمامی گروه‌های جامعه بود. برنامه امیرکبیر برای کشت خشخاش و تولید تریاک به صورت کالایی صادراتی، موجب افزایش مصرف تریاک شد.
از آن زمان به بعد، تریاک جایگاه به خصوصی در فرهنگ عامه و زندگی روزمره ایرانیان پیدا کرد و به عنوان مخدر سنتی به رسمیت شناخته شد. از خواص جادویی‌اش بسیار صحبت کردند و آن را برای درمان بیماری‌های روحی، تسکین دردهای بدن و افزایش قدرت جنسی مفید دانستند.
در نتیجه اعتباری پیدا کرد که تا پایان حکومت پهلوی و گذشتن نزدیک به چهار دهه از عمر جمهوری اسلامی، همچنان پابرجاست.
مجموعه قوانین سخت‌گیرانه مجازات اسلامی و صدور حکم اعدام برای مبارزه با قاچاق، خرید و فروش و جلوگیری از اعتیاد به مواد مخدر، کاری از پیش نبرده است.
اخبار توقیف محموله‌های مواد مخدر در داخل ایران آن‌‌قدر زیاد است و هر روز تکرار می‌شود که رسانه‌ها در نهایت به این‌که بگویند چه نوع موادی، به چه مقدار و در کجا پیدا شده است، اکتفا می‌کنند.
به گفته مرزبانی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی، در سال ۹۴ حدود ۶۰ تن انواع مواد مخدر در مرزهای ایران کشف و ضبط شده است.
پیش از این، مدیر کل دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر، در گفت‌و‌گویی با خبرگزاری فارس گفته بود: «اول تریاک و بعد از آن شیشه به ترتیب با ۵۵ درصد و ۲۶ درصد، پر‌مصرف‌ترین مواد مخدر در ایران هستند. این آمار بر اساس شیوع‌شناسی اعتیاد در سال ۹۰ گفته شده است.»
با وجود آمارهای متناقض درباره افزایش علاقه به شیشه و تغییر الگوی مصرف از مواد سنتی به محرک‌های صنعتی، آمارها و تحقیقات جدیدتر از جمله نظرسنجی‌ای که در سال ۹۲ و با همکاری جهاد دانشگاهی انجام شده است، همچنان نتایج قبلی را تأیید می‌کند.
علت فراوانی مصرف تریاک و دوام اجتماعی گرایش به آن چیست؟
تصویر ناخوشایندی از مخدرهای صنعتی وجود دارد و در رسانه‌ها، خبرهای زیادی از جرم و جنایت‌های غیرقابل باور در رابطه با این نوع مواد شنیده می‌شود.
در مقایسه با شیشه، کراک یا هرویین که اعتیاد به آن‌ها وابستگی شدید و عوارض غیرقابل جبرانی به همراه دارد. نگاه‌ها و نظرها نسبت به تریاک اگر خوب نباشد، «خیلی بد» نیست.
بابک، ۲۹ سال دارد و در یکی از شهرهای شمالی ایران زندگی می‌کند. او می‌گوید: «من تجربه‌اش را دارم. تنهایی نه، با دوستان نزدیک. بد نیست گاهی آدم سر خودش را گرم کند. چند سالی است که استفاده می‌کنم.»
به نظر بابک، تریاک ویژگی‌هایی دارد که در دیگر مواد مخدر دیده نمی‌شود: «صنعتی‌ها افتضاح‌اند. من دوستی داشتم که شیشه می‌کشید، به کل قاطی کرد و بعد از ترک هم هیچ‌وقت آدم سابق نشد. همیشه توهم داشت، حسابی روی مخ بود … اسید و اکس باحال‌اند، اما هزینه‌شان زیاد است. الان قیمت علف هم بالا رفته، چون نوجوان‌ها دنبال این چیزها هستند. اما تل همیشه هست، ارزان است و راحت گیر می‌آید.»
تریاک کشیدن زمان‌بر است. افراد وقت زیادی را با هم می‌گذرانند و هنگام مصرف می‌توانند از همه چیز صحبت کنند.
تریاک، تفریح یا اعتیاد؟
در گفت‌و‌گو با کسانی که تریاک مصرف می‌کنند، مرز بین اعتیاد و تفریح مشخص نیست. بنا بر اخبار منتشر شده ۲۱ درصد مصرف کنندگان مواد مخدر دارای تحصیلات لیسانس و مقاطع بالاترهستند.
ندا، ۲۶ سال دارد و در تهران زندگی می‌کند. او به رادیو زمانه می‌گوید: «من دوست ندارم همیشه مصرف کنم. ترجیح می‌دهم تفریحی بروم سراغش. بیشتر زمانی جذب می‌شوم که افسرده و خسته‌ام و می‌خواهم حواس خودم را پرت کنم. دوست دارم کنار دوستانم بکشم که حس اعتیاد نداشته باشم و با دیگران معاشرت کنم. وقتی از هر لحاظ شارژ و پرانرژی‌ام دنبالش نیستم، چون اگر توی این زمان مصرف کنم عذاب وجدان می‌گیرم.»
تجربه یک محیط اجتماعی سرگرم کننده، آن چیزی است که مصرف کنندگان به دنبالش می‌گردند.
مرفین تسکین دهنده دردهایی است که منشا آن روان‌شناختی، فردی و اجتماعی است: افسردگی، ضعف قوای بدنی و تنهایی.
او در ادامه می‌گوید: «اما عده‌ای هم هستند که همیشه عمل دارند. اگر مصرف نکنند، نمی‌شود به امور زندگی برسند و دائما نسخ‌اند. لایف‌استایل این‌ها تریاک کشیدن است. دیدم که حتی به دلیل نداشتن موقعیت و مکان، همیشه شربت متادون همراه دارند و سر کار، کلاس و دانشگاه از آن مصرف می‌کنند.»
از گفته‌های ندا می‌توان فهمید، شرایط بد اجتماعی و یکنواختی زندگی، در مصرف تریاک مؤثر است: «توی ایران تریاک خیلی جواب می‌دهد. برای چند ساعت مسائلی که دائم با آن درگیر هستی را فراموش می‌کنی، مخصوصا بیکاری و بلاتکلیفی. تریاک توی محافل مختلف به دلایل متفاوتی مصرف می‌شود. گاهی برای کنار هم نشستن، گاهی برای ریلکس کردن. بعضی‌ها هم برای پایین آمدن از آمفتامین و بعد از ال‌اس‌دی، تی می‌کشند.»
بر اساس تحقیقی که با عنوان «هنجارهای تسهیل کننده مصرف مواد مخدر (تریاک و نظایر آن) در میان خرده فرهنگ‌های قومی در ایران» در سال ۸۸ منتشر شده است؛ توصیه‌های دارویی، باورهای عامیانه و ضرب‌المثل‌ها و رسوم خاص در بعضی جشن‌ها و میهمانی‌ها، نقش به سزایی در تشویق جامعه به مصرف مواد مخدر دارد.
جامعه ایران با مشکلات اقتصادی، نظام آموزشی ناکارآمد و بیکاری درگیر است. به ورزش کردن و مراقب از بدن اهمیتی داده نمی‌شود و نظام سلامت، حول مسائل پزشکی می‌گردد.
عزاداری‌های مذهبی پیوسته ادامه دارد و محدودیت‌های شرعی و پلیسی، جایی برای تحرک اجتماعی باقی نمی‌گذارند.
رسانه‌های دولتی که بودجه زیادی می‌برند، بدون توجه به نیازها و شرایط روز، برنامه‌هایی تبلیغاتی و جهت‌دار می‌سازند که در بیان نیازهای جامعه ناتوانند.
افق سیاسی کشور و شرایط اجتماعی پیرو آن، خوش‌بینی به آینده و امید به زندگی را از مردم می‌گیرد.
در فقدان ارتباطات گسترده و اجتماعات آزاد، شهروندان بیشتر وقت خود را در خانه‌ها و میان حلقه‌هایی از دوستان و فامیل سپری می‌کنند.
در این شرایط و در نبود امکانات تفریحی مناسب، دور هم نشستن و جور کردن برنامه‌ای برای فراموش کردن محیط اطراف با تریاک، به‌خصوص در تعطیلات نوروزی، تفریحی دست‌یافتنی و کم خرج است.